De Malaysia Airlines Boeing 777-200ER 9M-MRD is op 17 juli 2014 voor vlucht MH17 / KL4103 onderweg van Schiphol naar Kuala Lumpur, als het toestel in het Oekraïense oorlogsgebied bij Donetsk door een BUK luchtdoel raket wordt getroffen. Het vliegtuig explodeert in de lucht en komt gefragmenteerd neer in een groot gebied. Aan boord bevinden zich 196 Nederlanders. Niemand van de in totaal 298 inzittenden overleeft de crash.
De prelude:
In het oosten van Oekraïne woedt een hevige strijd tussen het Oekraïense leger en opstandelingen die de Russische macht in de Donbas, het meeste oostelijk deel van Oekraïne, willen herstellen. De pro-Russische separatisten worden gesteund door Rusland en krijgen zware Russische wapens via de dichtbijgelegen Russische-Oekraïense grens. Behalve tanks en gronddoel-raketsystemen, is er ook een BUK luchtdoel-raketsysteem in handen van de rebellen. Ook het Oekraïense leger beschikt over zwaar Russisch oorlogsmateriaal, waaronder BUKs.
Eerder dat jaar, op 8 maart 2014 verdwijnt een Malaysia Airlines Boeing 777, op vlucht MH370 van Kuala Lumpur onderweg naar Peking, van de radar. Het vliegtuig lijkt zijn koers 180 graden te hebben verlegd, en heeft alle radioverkeer en transponder systemen uitgeschakeld. Hoewel alles er op duidt dat het vliegtuig nog uren heeft doorgevlogen boven de oceaan tussen Australië en India, wordt het toestel niet meer gevonden. Ook nadat 2 jaar lang de zeebodem in een enorm gebied is afgezocht, is er vrijwel niets meer van MH370 teruggevonden. Wel spoelen af en toe wat wrakstukken aan op eilanden in de Indische Oceaan. De oorzaak van het verdwijnen van vlucht MH370 blijft een mysterie; alle 239 inzittenden moeten als vermist worden beschouwd.
Op donderdag 17 juli 2014 om 12.14 uur zal Malaysia Airlines Boeing 777-200ER 9M-MRD vertrekken van gate G3 op Schiphol. Vlucht MH17 wordt onder code-sharing ook door partner KLM uitgevoerd als KL4103. De rechtstreekse vlucht van Amsterdam naar Kuala Lumpur is druk: er zijn 283 passagiers – waaronder 196 mensen met de Nederlandse nationaliteit – en 15 bemanningsleden aan boord.
Vlucht MH17 zal in een vrijwel rechtstreekse lijn over Duitsland, Polen, de Oekraïne, Iran en India de 10229 kilometer afleggen en wordt in Kuala Lumpur verwacht rond 06.00 uur lokale tijd, een vlucht van 11,5 uur.
Veel Nederlanders gaan met deze vlucht naar hun vakantie-bestemming in het verre Oosten, Australië en Nieuw Zeeland. Ze hebben bij verschillende reis-organisaties een reis geboekt en zullen in Kuala Lumpur overstappen naar hun eindbestemming. Ook zijn er veel West-Europese deelnemers aan een AIDS seminar in Australië aan boord.
Eén van de passagiers twittert vóór het instappen een foto van de Boeing en een grapje over de verdwenen vlucht MH370:
Sinds 1 juli is het luchtgebied boven Torez (Toros) in Oost-Oekraïne vanwege de oorlogshandelingen gesloten van de grond (surface,SFC) tot een hoogte van Flight Level 260 (26.000 voet, 7924 meter) aldus de NOTAM (Notice to AirMan) van de Oekraïense luchtvaartauthoriteiten van 1 juli 2014:
(A1384/14 NOTAMN A)UKDV UKFV B)1407010000 C)1407282359 E)SEGMENTS ATS ROUTES CLOSED: KHR-GOBUN A137 LS-TP A83 RUBES-FASAD B493 OLGIN-MASOL G476 KERTA-FASAD L140 LS-NALEM L32 DNP-GONED L69 PW-FASAD L984 DNP-TAMAK M70 KHR-KUBOK M987 LI-OLGIN M995 KHR-GUKOL M996 LS-LI P851 MASOL-LUGAT T242 PW-ELBAM W531 TOROS-KERTA W533 LI-FASAD W538 RUBES-KUBIR W546 ELBAM-OLGIN W617 GOBUN-LI W624 RUBES-LUGAT W633 DON-TAGAN W644. FROM SFC TO FL260.) (A1385/14 NOTAMR A0458/14 A)UKLU B)140
Nadat de separatisten op 14 juli met schouder-raketwerpers een Oekraïns Antonov-26 transporttoestel hadden neergehaald dat op vijf kilometer vloog, is de gesloten-verklaring uitgebreidt tot een vlieghoogte van 32.000 voet (FL320, 9753 meter).
Rond 16 uur Nederlandse tijd, 15 uur CET lokale tijd, vliegt de Malaysia Airlines Boeing in het Oekraïense luchtruim op FL330, 10058 meter – dus 300 meter boven het gesloten luchtruim-, evenals vele andere passagiers toestellen op deze druk-bevlogen corridor tussen West en Oost.
Het verloop:
Om 15.21 uur lokale tijd verdwijnt vlucht MH17 van de radar. Er is geen contact met het toestel meer, maar er zijn ook geen problemen vanuit de cockpit gemeld. Tot dat moment is alles normaal verlopen. Het toestel vliegt dan op een hoogte van 33000 voet (10058 meter) met een snelheid van 490 knopen (900 km/u) ten noordoosten van Donetsk, recht boven het Oekraïens-Russisch grensgebied dat het toneel is van een warrige strijd tussen het Oekraïense leger en de pro-Russische separatisten.
(aangegeven tijd is 13:21 GMT)
De Boeing ontploft midden in de lucht. Brokstukken en lichamen komen neer in een groot gebied ten noorden van het plaatsje Torez, in in het Shakhtarsk district bij het dorpje Hrabove, dicht bij de Russische grens. Er worden geen overlevenden aangetroffen tussen de wrakstukken:
Alle 283 passagiers en 15 bemanningsleden komen om het leven.
Naast de 196 Nederlanders waren er onder andere 44 Maleisiërs, 27 Australiërs, 12 Indonesiërs, 9 Britten, 4 Duitsers, 4 Belgen, 3 Filippijnen, 1 Canadees en 1 Nieuw-Zeelander aan boord. Sommige passagiers hadden overigens een dubbele nationaliteit, waardoor er dubbeltellingen ontstonden.
Het rampterrein strekt zich uit over ruim 10 kilometer, in een gebied dat geheel in handen is van de separatisten.
Een paar brandweerauto’s uit de buurt blussen de vuurhaarden maar verder kan iedereen vrijelijk op het rampterrein zijn gang gaan, mits de gewapende separatisten dat goed vinden.
Het duurt dagen voordat de lichamen door de lokale brandweer uit de velden worden gehaald. Op zondag 20 juli worden de lichamen in bodybags overgebracht naar Torez, waar ze worden opgeslagen in een trein met koelwagons. Ook de zwarte dozen reizen met de trein mee. De overdracht van lichamen en zwarte dozen vereisen voorzichtig diplomatiek overleg, met grote belangen op het wereld-toneel, en een gewelddadige burgermilitie die niet erg strak georganiseerd is, en niet tot structureel overleg en het nakomen van afspraken genegen is.
Uiteindelijk kan het Nederlandse Landelijke Team Forensische Opsporing (LTFO) op maandag 21 juli naar de Oekraïense plaats Charkov reizen en daar hun basis vestigen. Charkov ligt 300 kilometer van Torez, buiten het door separatisten gecontroleerd gebied. Op dinsdagochtend 22 juli komt de trein in Charkov aan. De lichamen worden vandaar met transportvliegtuigen van de Nederlandse en de Australische luchtmacht naar Eindhoven overgevlogen.
Nederland zal op verzoek van Oekraïne het onderzoek naar de ramp leiden, en ook de identificatie van de slachtoffers uitvoeren.
Het duurt vele dagen voordat het onderzoeksteam het rampterrein kan betreden, want na het neerschieten van de MH17 nemen de gevechten in dat gebied in hevigheid toe: De Oekraïense strijdkrachten proberen het rampterrein op het rebellen-leger te heroveren. Niettemin kan het team in de maanden die volgen meer stoffelijke resten en bezittingen uit te het terrein bergen.
De identificatie van alle slachtoffers vindt plaats in de Hilversumse Korporaal van Oudheusdenkazerne, waar Defensie grootschalige medische faciliteiten heeft.
Uiteindelijk kunnen 296 slachtoffers worden geïdentificeerd. Van 2 inzittenden zijn tot op heden geen resten gevonden.
De zwarte dozen zijn in Engeland onderzocht. Er worden geen technische oorzaken gevonden en de gesprekken in de cockpit duidden ook niet op enige verstoring van het normale vluchtpatroon. Het vliegtuig lijkt direct uitéén te zijn gevallen.
In december 2014 konden grote brokstukken uit het oorlogsgebied geborgen worden en overgebracht naar Nederland. Daar zijn de brokstukken weer tot één geheel gereconstrueerd om te zien of er bewijs voor een raket-inslag kon worden gevonden.
De oorzaken:
Zowel het Oekraïense leger als de pro-Russische rebellen beschikken over zware wapensystemen. Naast tanks en gronddoel-raketten hebben ze ook BUK luchtdoel-raketsystemen. De meeste beschietingen op vliegtuigen vinden plaats met draagbare raketwerpers, die maar een geringe hoogte kunnen bereiken, maar de BUK raketten kunnen veel grotere hoogtes halen.
Een BUK luchtdoel systeem (Russisch: Бук, NAVO naam SA-11 en SA-17) is ontworpen door de toenmalige Sovjet-Unie en wordt tegenwoordig geproduceerd door Rusland. Het systeem is bedoeld om kruisraketten, vliegtuigen, helikopters en ultralights neer te halen. De installatie wordt in brandhaarden zoals Syrië door strijdende partijen ingezet, die de systemen van de Russen kopen op de internationale wapenmarkt.
De installatie is gemonteerd op rupsvoertuigen en vrachtwagens, en is uiterst mobiel. Het bestaat uit raketlanceer installaties ( TEL Transporter Erector Launchers, rechtsmidden op de foto boven; de linker van de 2 lanceerinrichtingen heeft een eigen radar en heet dan ook een Transporter Erector Launcher and Radar TELAR), een materiaal-voertuig (rechts), een Target Acquisition Radar (TAR)-eenheid (links-midden) en een commando-eenheid (links).
Zo’n installatie kan binnen 5 minuten operationeel gemaakt worden, maar ook in 5 minuten weer inpakken en weg zijn. Na het afvuren kunnen er binnen 15 minuten weer nieuwe raketten klaarstaan in de Launcher. De raketten hebben een bereik van 25 kilometer – ook in de hoogte – en halen een snelheid van mach 3.5.
In de commando-eenheid wordt aan de hand van informatie van het eigen radar-systeem een doel geselecteerd. Doorgaans staat de commando-eenheid en de eigen radar ook continue in verbinding met grootschalige radar- en (satelliet)waarnemings-systemen die exact kunnen bepalen welk doel onderschept moet worden. Deze waarnemingssystemen kunnen ook een Friend-or-Foe (vriend of vijand) check uitvoeren. Passagiersvliegtuigen zijn eenvoudig te herkennen voor dit soort systemen: Hun transponder zend continue een unieke squawk uit, een code dat de call-sign, vliegtuigtype, vluchtnummer, hoogte en snelheid bevat en op het beeld van de radarschermen laat zien.
Maar als de TELAR lanceer/radar installatie helemaal alleen opereert zijn er maar heel weinig aanvullende gegevens beschikbaar en moet de operator aan de hand van de eigen radar-informatie heel snel beslissen welk snel bewegend doel hij selecteert. Zodra het doel geselecteerd is, worden er direct na elkaar maximaal 3 raketten afgevuurd, die met een snelheid van 3.5 keer de geluidssnelheid het doel opsporen en vernietigen.
De snelheid waarmee de eenheid verplaatst kan worden, maakt het wapen moeilijk te treffen door de tegenstander. De aanval tegen luchtdoelen is hoogst effectief. Daardoor is een BUK systeem een zeer geliefd wapen op het slagveld.
Rond 15.50 uur CET zijn er wat twitter-berichten van de rebellen-commandant Igor Strelkov, die trots meldt dat ze een Anatov AN-26 hebben neergeschoten bij Torez. Volgens zijn tweets is het vliegtuig neergekomen in onbewoond gebied bij “de slakkenheuvel”, waar mijnbouw-materaal ligt. De slakkenheuvel ligt bij het dorpje Hrabove, ten noorden van Torez.
Volgens de Oekraïense inlichtingendiensten is er kort daarna telefoonverkeer tussen de rebellen-leiding, waarin aangegeven wordt dat er per ongeluk een passagiersvliegtuig is geraakt. Even later worden de twitter-berichten verwijderd.
Amerikaanse waarnemings-satellieten signaleren 2 BUK-radarpulsen en een hittespoor rond het tijdstip van de crash, in het gebied dat door de rebellen wordt bezet. Rusland geeft aan dat ook hun waarnemings-satellieten een BUK-lancering hebben gezien, maar dan in Oekraïens gebied op een locatie ten zuiden van Donetsk. Geen van beiden geeft de exacte positie van de waarnemingen op.
Bij de Nederlandse reconstructie van de wrakstukken en de autopsies van de bemanning worden stukjes shrapnel (metaalschroot dat wordt toegepast in de kop van een luchtdoel-raket) gevonden van een BUK raket type 9M38. Dat type is in gebruik is bij het Russische leger. Het Oekraïense leger beschikt uitsluitend over een ander type BUK raket.
Het virtuele internet onderzoeksteam Bellingcat, het Duitse onderzoeksbureau Correctiv, het Duitse tijdschrift Der Spiegel en het Algemeen Dagblad doen uitvoerig digitaal onderzoek naar de identiteit van de BUK, de thuisbasis, de route die het voertuig heeft genomen van en naar Snizhne en de exacte afvuur-locatie.
Het team heeft op internet foto’s gevonden waarop te zien is hoe, kort voor het neerstorten van MH-17, in het gebied rond Snizhne een condens-spoor in de lucht te zien is, wat toe kan worden geschreven aan een gelanceerde raket. Er circuleren ook foto’s die gemaakt zijn in de middag van 17 juli, waarop een gecamoufleerde BUK TELAR op een trailer in Torez staat. Dezelfde BUK is later zelfstandig rijdend gezien en gefotografeerd in Snizhne. Burgers uit de omgeving ten zuiden van Snizhne meldden dat er die middag van 17 juli met veel lawaai een raket is afgevuurd. Satelliet-beelden van een veld ten oosten van Chervonyi Zhovten, die zowel voor als na 17 juli zijn gemaakt, zijn nauwkeurig bestudeerd. De beelden die na 17 juli zijn gemaakt laten sporen van een brand zien en van een zwaar voertuig dat in het veld heeft gereden. Het onderzoeksteam laat complexe berekeningen van foto’s, radarbeelden en posities van oogegetuigen maken. Daaruit komt nagenoeg dezelfde afvuurlokatie naar voren, een terrein tussen Chervonyi Zhovten en Pervomaiskyi ten zuiden van Snizhne. Het gebied ten zuiden van Snizhne was op 17 juli in handen van de separatisten.
Aan de hand van foto’s die op internet circuleren, weten de journalisten ook de herkomst van het BUKsysteem te vinden:
Doordat op alle foto’s dezelfde BUL TELAR is te zien met een afgeplakt nummer (3×2) en een specifieke beschadiging aan de zijkant, kan Bellingcat aantonen dat dit BUKsysteem nummer 332 had en thuishoort bij de Russische 53e luchtafweerbrigade uit Koersk, niet ver van de Oekraïense grens. Op 23 juni ging dit BUKsysteem mee met een Russisch konvooi pantservoertuigen naar Oost-Oekraïene. Het konvooi, met de BUK op een dieplader, is op verschillende plaatsen gefotografeerd en gefilmd.
De BUK-bemanning van de 53e luchtafweerbrigade is hoogstwaarschijnlijk met de TELAR meegekomen uit Koersk: Ze waren volgens Russische informatie in die periode “op vakantie”. Zonder goed getrainde crew is onmogelijk om met het geavanceerde lanceersysteem een raket af te vuren op een snel bewegend doel.
Volgens een Facebook bericht van een een adviseur van de Oekraïense minister van Binnenlandse Zaken is de BUK in de nacht van donderdag 17 op vrijdag 18 juli weer over de grens naar Rusland hebben overgebracht. Volgens Oekraïne is er vrijdagochtend vroeg een video gemaakt van een TELAR op een dieplader, op de doorgaande weg bij de stad Loehansk , tussen Torez en de Russische grens. De TELAR zou tenminste 1 van 4 raketten in de lanceer-inrichting missen. Dit is bevestigd door het onderzoek van sociale media door Bellingcat.
Hoewel het luchtruim boven Oost-Oekraïne boven FL320 open was, wisten de luchtvaartmaatschappijen wel dat in dat gebied vliegtuigen uit de lucht werden geschoten met raketten. Sommige maatschappijen vlogen dan ook al om het gebied heen, maar Malasyia Airlines had het “hit“-risico afgewogen tegen de hogere brandstofkosten van 600 kilometer omvliegen- net als KLM, waarvan een toestel kort achter de MH017 op dezelfde route vloog. En op papier was het ook een uiterst kleine kans, maar wel één met een enorme impact.
Er is geen standaard proces waarmee luchtvaarmaatschappijen dergelijke risico’s kunnen inschatten. Ieder land is individueel verantwoordelijk voor het afgeven van de NOTAMs met de vlieg-restricties in hun land, en elke luchtvaartmaatschappij is zelf verantwoordelijk voor de veilige vluchtuitvoering binnen de toegankelijke delen van het luchtruim. De Oekraïense luchtvaartauthoriteiten hebben niet aangegeven waarom ze op 14 juli de vlieghoogte-restrictie boven het oorlogsgebied hebben verhoogd van 26.000 voet (FL260) naar 32.000 voet (FL320).
Maar voor een BUK raket – met een vliegbereik van 25 kilometer, ook in de hoogte – is de 300 meter verschil tussen de “veilige” 10058 meter van FL330 waar vlucht MH17 op vloog, en de gesloten “onveilige” 9753 meter van FL320, te verwaarlozen.
De Onderzoeksraad voor de Veiligheid heeft nader onderzoek gedaan naar dit aspect en adviseert verbeteringen in het uitwisselen van risico-informatie tussen luchtvaart-maatschappijen. Op 6 oktober 2016 besluiten de Verenigde Naties dat luchtvaartmaatschappijen voortaan aan strengere regels moeten voldoen als zij over een oorlogsgebied heen willen vliegen. Zo wordt het maken van een risico-analyse verplicht. De VN-burgerluchtvaartorganisatie ICAO gaat vastleggen wanneer het luchtruim zo onveilig is dat lidstaten er verstandig aan doen het te sluiten.
Ook allerlei internationale onderzoeksteams probeerden in het door rebellen gecontroleerde rampgebied onderzoek te doen.
Een Joint Investigation Team (JIT) is in Nederland opgericht om de criminele aspecten van de crash te onderzoeken en de eventuele verantwoordelijken voor het afvuren van de raket voor de rechter te brengen. Nederland krijgt daarbij hulp van Politie en Justitie uit Australië, België, Maleisië en de Oekraine.
In mei 2018 bevestigde dit Joint Investigation Team Bellingcats’s onderzoeksresultaat: de BUK raket was van de Russische 53e luchtafweerbrigade uit Koersk. Het formele onderzoek naar de betrokken bemanning en de opdrachtgevers van de raketlancering neemt dan nog ruime tijd in beslag. Of ooit tot vervolging van de betrokken bemanning kan worden overgegaan valt te betwijfelen: Rusland ontkent hardnekkig alle betrokkenheid, ondanks de uitvoerige bewijsvorming.
Beide strijdende partijen ontkennen dat ze een raket-aanval te hebben uitgevoerd en geven elkaar in de pers en op sociale media over en weer de schuld – ondersteund door de meest bizarre “bewijzen”: Oekraïne zegt geen reden te hebben om met luchtdoelraketten op de rebellen te schieten, want die hebben geen vliegtuigen; de rebellen roepen dat ze geen BUK hebben; Rusland komt met de ene na de andere onjuiste verklaring.
Het onderzoek van Bellingcat cs. maakt aannemelijk dat Rusland, ter ondersteuning van de separatisten, BUK 332 vanuit de thuisbasis in Koersk naar het gebied ten zuiden van Snizhne heeft gebracht. Daar is vanuit een veld tussen Chervonyi Zhovten en Pervomaiskyi, ten zuiden van Snizhne in een gebied dat in handen was van de separatisten, kort voor 15.21 uur een BUK raket afgevuurd op vlucht MH17. BUK 332 is in de nacht van 17 op 18 juli weer ijllings afgevoerd naar Rusland. Zowel BUK 332 als haar bemanning zijn sindsdien niet meer getraceerd.
Het staat vast dat Malaysia Airlines vlucht MH017 op 10 kilometer hoogte is getroffen door een BUK 9M38 luchtdoelraket, maar geen van de strijdende partijen kan de intentie hebben gehad het vliegtuig of Maleisië als land te treffen met een doelgerichte aanslag. Dat blijkt ook uit de twitter-berichten van de rebellen-commandant Igor Strelkov kort na de crash, waarin hij dan nog denkt een Anatov transportvliegtuig te hebben neergehaald.
Geen van de strijdende partijen in dit lokale conflict zou een strategisch of tactisch militair voordeel kunnen behalen met een gerichte aanval op een Maleisisch burger-vliegtuig: de opstapelende bewijzen pakken vooral voor Rusland en de pro-Russische separatisten uiterst negatief uit.
Het afvuren van de raket op het passagiers vliegtuig kan niet anders zijn geweest was dan een vergissing of een bedieningsfout met de ingewikkelde BUK TELAR.
De Boeing 777 en zijn 298 onfortuinlijke inzittenden zijn het slachtoffer van wat militairen zo eufemistisch “colateral damage” noemen: een ongelukje op het strijdtoneel.
Terwijl het Internationaal Gerechtshof in Den Haag nog steeds druk bezig is met de rechtszaak tegen de Russen, valt het Russische leger op 24 februari 2022 de Oekraïne binnen. Het doel is het herstellen van de vroegere machtsverhoudingen, waarbij het sterk westers geörienteerde Oekraïne weer een vazal-staat van Rusland moet worden. Een hevige oorlog breekt uit.
Daarmee lijkt de geschiedenis definitief te bewijzen wat in de rechtszaal lastig bleek:
Rusland voerde al in 2014 offensieve militaire operaties uit in de Donbas regio, op Oekraïns grondgebied.
De lessen:
Wie in zijn veilige, geordende woonplaats ergens in west-Europa de deur dichttrekt en voor een lange reis in een vliegtuig stapt, realiseert zich niet dat 10 kilometer onder zo’n knus aluminium doosje – zelfs op een heldere dag onzichtbaar voor het oog van de passagier- tal van brandhaarden en poelen van ellende uit het wereldnieuws liggen.
Zo zou vlucht MH17 niet alleen recht over het Oekraïense strijdtoneel gaan, maar ook over Kazachstan, Turkmenistan, Afghanistan, Pakistan en India – allemaal landen waar de samenleving in verschillende gradaties op z’n minst onveilig en wanordelijk te noemen is.
Een wanorde, die zich opeens in alle schrijnendheid toont wanneer het rampterrein niet netjes wordt afgezet door de mobiele eenheid, wanneer er geen geoliëde rampenbestrijdings-organisatie het terrein en de slachtoffers zorgvuldig in kaart brengt, bewijzen verzamelt en slachtoffers bergt en identificeert – niettemin moeten we eer bewijzen aan de bevolking en de brandweer in de Oost-Oekraïne, die er in zijn geslaagd om onder extreem moeilijke omstandigheden vrijwel alle stoffelijke resten te bergen.
Opeens is jouw familie, jouw kind, onderdeel geworden van een oorlogstoneel waar de overtreffende trap van chaos heerst en minachting is voor alles waar de moderne samenleving voor staat.
Rampvlucht MH17 brengt het besef dat orde en wanorde, vrede en oorlog maar tien kilometer uit elkaar liggen.
Bronnen:
https://www.bbc.com/news/world-europe-28357880 (engels)
https://www.government.nl/topics/mh17-incident
https://www.prosecutionservice.nl/topics/mh17-plane-crash/criminal-investigation-jit-mh17